منابع تاریخ آل بویه

آل بویه در زمره نخستین خاندانهای فرمانروایی پس از اسلام است که درباره آنان تاریخ یا تاریخ های خاندانی نگارش یافته و بخشهایی از آن بدست ما رسیده است. پیش از این گزارش خاندانهایی مانند طاهریان و صفاریان و سامانیان در لا به لای تاریخهای فراگیرتر از جمله تاریخهای عمومی و احیاناً تاریخهای محلی، همچون اخبار ئلات خراسان ابوالحسن سلامی بازتاب یافت. اما از زمان آل بویه و به ویژه در فرمانروایی معاصرشان، غزنویان، سنت تاریخ نگاری خاندانی یا سلسله ای که بازتابی از همان شیوه خداینامه نویسی پیش از اسلام است، رونق و گسترش یافت.

تاریخ های سلسله ای

تاریخ های خاندانی بویه متاسفانه هیچیک به طور کامل بدست ما نرسیده است. بخشهایی از این تاریخ ها را می توان از خلال کتابهای تاریخی که بعداً نگارش یافته است، بازیابی کرد و بخشهایی ناقص نیز مستقلاً تا امروز باقی مانده است. از جمله این آثار می توان تاریخ ثابت بن سنان درباره خاندان بویه است که به همراه ذیل آن بوسیله هلال صابی نوشته شده است.

رویدادهای تاریخی آل بویه از آغاز تا سال 447ق را درمی گرفته است که متاسفانه بخش کوچکی از آن که رویدادهای 389 تا 393 را در می گیرد بر جای مانده است. بخشهایی از آن در کتابهای تاریخ از جمله تجارب الامم مسکویه و ذیلهای آن والکامل ابن اثیر و ماره الزمان سبط ابن جوزی بازتاب یافته است.

تاریخ سلسله ای دیگر التاجی فی الدوله الدیلم نوشته ابواسحاق صابی است که به نام عضدالدوله و برگرفته از لقب او (عضدالدوله و تاج المله) است. تنها بخش اندکی از این کتاب تا روزگار ما بر جای مانده است.

هر چند تاریخ های سلسله ای بویه به گونه ای پراکنده و ناقص بدست ما رسیده است اما تاریخ های خاندانی فرنانروایی ایرانی که با بخضی از دوره آل بویه معاصر بودند خوشبختانه تا اندازه ای فراوانتر و پرشمارتر بر جای مانده است و از آنجا که خاندانهای اخیر مناسباتی، خصمانه یا دوستانه با آل بویه داشته اند بخضی از این تاریخ را از خلال آثار سلسله ای معاصرشان از جمله تاریخ های مربوط به خاندان غزنوی و سلجوقی، همچون تاریخ یمینی، تاریخ بیهی، سلجوقنامه ظهیری، زبده النصره بداری اصفهانی می توان یافت.

تاریخ های عمومی

اما سرگذشت خاندان بویه و روزگار آنها را بیشتر باید در تاریخ های عمومی جستجو کرد. در این میان نخست باید از مروج الذهب ابوالحسن علی بن حسین مسعودی یاد کرد. روایت مسعودی تنها برای آغازین فرمانروایی بویه یان سودمند است. چه تالیف کتاب در همین زمینه اتفاق افتاده و گزارشی بسیار کوتاه از آغاز کار بویه یان را دربردارد. روایت او درباره خاندان بویه در مقایسه با برخی دیگر از مورخان اهل سنت که میانه خوشی با این خاندان شیعه مذهب نداشته منصفانه تر به نظر می رسد چه اصولاً مشی این نویسنده چنین است و حتی گاهی نسبت تشیع نیز به او داده اند.

پس از مروج الذهب باید از کتاب ارزشمند تجارب الامم و تعاقب الهمم ابوعلی مسکویه رازی نام برد که نویسنده اش خود از داشنمندان شیعه مذهب زمانه بویه بوده و با اعضای خاندان ارتباطی نزدیک داشته است. تجارب الامم مسکویه رویدادی نو در روند تاریخ نگاری ایرانی و اسلامی به شمار می آید. شیوه نویسنده فرهیخته کتاب بر این پایه استوار است که رویدادهای تاریخی می تواند دستورالعملی سودمند برای مردمان همه دورانها جهت اداره بهتر جامعه و به ویژه سامان امور سیاسی و فرمانروایی باشد. او رویدادهای تاریخی را تجربه هایی برای مردمان دیگر دورانها دانسته و نام کتاب خود را تجارب الامم نهاده است. از این رو گفته ی خودش تنها آن بخشی از رویدادهای گذشته را در کتاب خود آورده است که قابل تجربه باشد و به همین سبب از آوردن افسانه ها و اساطیر و حتی معجزات پیامبران حتی الامکان خودداری کرده است چه این گونه امور را چیزهای تجربه ناشدنی می داند. آنچه مسکویه درباره روزگار آل بویه آورده است ارزش فراوانی دارد چه از یک سو او خود شاهد و ناظر بخشهایی از تاریخ این روزگار بوده و به ویژه از سوی دیگر به آثار ارزشمندی درباره این خاندان دسترسی داشته و از آنها بهره برده است که امروزه بخشی از آنها از میان رفته اند.

زین الاخبار گردیزی عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ عمومی دیگری است که به زبان فارسی که در روزگار غزنویان در زمانه سلطنت عبدالرشید بن محمود نگارش یافته است این کتاب هر چند در شرح شاهان ایرانی پیش از اسلام و سلسله های ایرانی پس از اسلام فصلهای مستقلی را اختصاص داده است اما رویدادهای مربوط به خاندان بویه را در بخشی جداگانه نیاورده است. بلکه به مناسبت گزارش سلسله هایی که با آل بویه به هر روی پیوندی داشته اند از جمله خلفای عباسی، سامانیان و غزنویان، گزارشهایی نیز از آل بویه آورده است. این اثر به ویژه برای بررسی مناسبات آل بویه با خاندانها و سلسله های همزمانشان منبعی سودمند است.

تاریخ عمومی دیگری که به زبان فارسی است و برای رویدادهای دوران بویه هان مطالبی ارزشمند دربردارد مجمل التواریخ و القصص از نویسنده ای گمنام است. نظر به نزدیکی زمانه زندگانی نویسنده نسبت به دوران آل بویه او احتمالاً گزارشهایی درباره این خاندان و زمانه آنها را علاوه بر منابع مکتوب می توانسته است از راویان کهنسال زمانه خود نیز شنیده باشد چه علاوه بر نزدیکی زمانی با این خاندان مولف ظاهراً در نواحی مرکزی ایران و به ویژه شهر همدان بسر می برده است و این قسمت از ایران از جمله مهمترین بخشهای قلمرو خاندان بویه ی به شمار می رود.

در میان تاریخ های عمومی متاخر نسبت به روزگار بویه، باید از المنتظم ابوالفرج ابن جوزی، و به ویژه الکامل ابن اثیر و مرآة الزمان سبط ابن جوزی یاد کرد که دو اثر اخیر از آن روی بخشهایی از منابع گمشده تاریخ آل بویه را دربردارند دارای برجستگی و سودمندی خاصی می باشند.

تاریخ های محلی

در میان تاریخ های محلی مرتبط با سرگذشت و روزگار خاندان بویه، نخست باید از تاریخ طبرستان نوشته بهاءالدین محمد بن حسن، معروف به ابن اسفندیار یاد کرد. این اثر گرانسنگ هر چند در اوایل قرن هفتم هجری یعنی نزدیک یک قرن و نیم پس از فروپاشی دولت آل بویه نگارش یافته است اما از آنجا که با خاستگاه بویه یان پیوندی تنگاتنگ داشته اند گزارشهای سودمندی از خلال آن درباره روزگار خاندان مورد بحث می توان بدست آورد. این گزارشها از آنجا که در اوضاع و احوال ولایت خود و سرزمنهای همسایه آن بوده و از سوی دیگر برخی منابع محلی در این باره بهره مند بوده است که امروزه از میان رفته اند و گزارش های آنان را تنها از لابه لای آثاری همچون تاریخ طبرستان می توان بدست آورد.

دومین تاریخ محلی سودمند برای شناخت روزگار آل بویه کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد قمی است که در همان زمان آل بویه و به نام وزیر دانشمند این خاندان صاحب بن عباد نگارش یافته است. این کتاب گزارش کم نظیری از اوضاع اجتماعی و اقتصادی یک شهر ایرانی دوران آل بویه در اختیار خواننده قرار می دهد. هر چند این گزارش ویژه شهر قم است اما بسیاری از موارد آن، در نبود گزارش درباره دگر شهرها و ایالات ایرانی دوره مورد بحث، با اندکی تامل و احتیاط قابل تعمیم به دیگر شهرها و ایالات ایرانی نیز می باشد.

فارسنامه ابن بلخی نیز هر چند در روزگار سلجوقیان نگارش یافته است اما از آنجا که فاصله زمانی نگارش آن با فروپاشی آل بویه در فارس نسبتاً کوتاه است نویسنده هنوز می توانسته است گزارشهای مرتبط با آل بویه را از سالخوردگان زمانه خود دریافت نماید.

از این رو گزارشهای او درباره اوضاع سیاسی اجتماعی فارس و سرزمینهای همسایه اش همچون کرمان، اصفهان، خوزستان در روزگار آل بویه برای پژوهشگر امروزی مغتنم است.

برخی دیگر از تاریخ های محلی مانند تاریخ سیستان (مجهول المولف)، تاریخ رویان اولیاءالله آملی و تاریخ های کرمان نیز کم و بیش برای شناخت دوره آل بویه در بردارنده گزارشهای سودمندی هستند.

جغرافیای تاریخی

در کنار تاریخ های محلی که برای شناخت ایالات دوران آل بویه مهم می باشند کتابهای جغرافیایی یا مسالک و ممالک نیز در این باره جایگاه برجسته ای دارند چه بخش مهمی از برجسته ترین آثار جغرافیای تاریخی ایران و جهان اسلام در زمانه آل بویه نگارش یافته است و از این رو توصیفات آنان برای سرزمینهای ایرانی این روزگار بسیار دقیقتر از آن چیزی است که درباره دوره های پیشین بیان نموده اند.

اینان بسیاری از شهرها، روستاها، راهها و دیگر جاهای قلمرو آل بویه را خود دیده اند یا وصف جاها را از معاصران مطلع خود شنیده اند مهمترین این آثار عبارتند از مسالک و ممالک ابن اصطخری، صورة الارض ابن حوقل بغدادی که بخشهای بزرگی از آن اقتباس از اثر اصطخری است و سرانجام کتاب بسیار مشهور احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم مقدسی.

تاریخ های وزارت

در میان تاریخ های وزارت مرتبط با دولت بویه یان علاوه بر تاریخ فخری ابن طقطقی و ترجمه آزاد آن به فارسی، تجارب السلف هندوشاه نخجوانی، می توان کتاب ارزشمند نسائم الاسحار من لطائف الاخبار ناصرالدین منشی کرمانی و آثار الوزرای عقیلی یاد کرد که برخی گزارشهای این دو کتاب برای شناخت زمان آل بویه سودمند است.

پژوهشهای مستقل

از جمله پژوهشهای مستقل می توان علاوه بر تاریخ دیالمه و غزنویان عباس پرویز، می توان اثر ارزشمند علی اصغر فقیهی به نام آل بویه، نخستین سلسله قدرتمند شیعه و اثر دیگر همین نویسنده بنام شاهنشاهی عضدالوله اشاره کرد. افزون بر این، آدام متز محقق اروپایی در پژوهش معروف خود به نام تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا رنسانس اسلامی نیز به فرمانروایی آل بویه و اوضاع فرهنگی و تمدنی روزگار آنان عنایت ویژه ای نشان داده است.